Croeso i drydydd rhifyn cylchlythyr Prosiect Adfer Dalgylch Gwy Uchaf

Ariennir Prosiect Adfer Dalgylch Gwy Uchaf #AdferGwyUchaf gan Gronfa Argyfwng Natur a Hinsawdd Llywodraeth Cymru, sy’n rhan o’r Rhaglen Cyfalaf Dŵr, i adfer cyflwr rhan uchaf afon Gwy. 

Nod cyffredinol y prosiect hwn yw gwarchod rhywogaethau a gwella cynefinoedd trwy fynd i'r afael ag amrywiaeth o bwysau sy'n effeithio ar yr afon. 

I wybod mwy am gefndir y prosiect, darllenwch ein cylchlythyr cyntaf: Cylchlythyr Prosiect Adfer Dalgylch Gwy Uchaf Rhif 1

Mae pob erthygl yn y llythr hwn wedi ei ysgrifennu gan ein swyddogion prosiect i roi profiad uniongyrchol o'r gwaith sy'n cael ei gwblhau gan y rhaglen.

A nawr, dyma beth rydyn ni wedi bod yn ei wneud ers ein rhifyn cyntaf…

1. Ein Cynllun Fferm Cyntaf - Hilary Foster

Llun: Parthau clustogi â ffensys newydd ar hyd afon Irfon.

Dros yr wythnosau diwethaf ry’n ni wedi bod yn cynnal ein cynllun fferm cyntaf ar lecyn hyfryd ar afon Irfon, i’r de-orllewin o Lanfair-ym-Muallt. Mae’r rhan hon o’r afon yn un o’r unig safleoedd sy’n weddill yn nalgylch afon Gwy sy’n cynnal y Fisglen berlog, rhywogaeth dŵr croyw sydd mewn perygl. Mae yma hefyd boblogaeth o Gimychiaid afon crafanc wen, rhywogaeth frodorol sydd dan fygythiad.

Mae'r cynllun hwn yn bartneriaeth gyda pherchennog y tir a'r Ymddiriedolaeth Cynefinoedd Dŵr Croyw ac mae'n cwmpasu creu parth clustogi ar hyd 1.6km o afon Irfon, creu gwlyptir gorlifdir a system gynhwysfawr ar gyfer cyflenwi dŵr i dda byw. Mae’r prosiect yn darparu amrywiaeth o fuddion i’r afon a’r rhywogaethau sydd mewn perygl ynddi, yn ogystal â buddion i’r ffermwr o ran rheoli’r tir:

• Gwarchod sianel yr afon (a'r Misglod perlog) rhag da byw.
• Gwella parth glannau’r afon, gan ganiatáu datblygiad strwythur cynefin iach.
• Lleihad yn y gwaddod a'r maethynnau sy'n mynd i mewn i'r afon.
• Creu cynefin gwlyptir newydd ar y gorlifdir, i'w bori'n briodol gan wartheg.
• Glannau sefydlog.
• Gwelliannau i ddiogelwch da byw a hwyluso’r gwaith o’u rheoli.
• Defnydd mwy cynaliadwy a hyblyg o’r ffermdir wedi’i hwyluso gan gyflenwad dŵr newydd.

Mae’r holl ffensys a’r cyflenwad dŵr wedi’u hariannu’n llawn gan brosiect Adfer Dalgylch Gwy Uchaf, gan ddefnyddio cyllid Llywodraeth Cymru gyda rhai cafnau dŵr wedi’u hariannu gan Ymddiriedolaeth Cynefinoedd Dŵr Croyw. Ry’n ni’n edrych ymlaen at weld manteision y cynllun hwn yn datblygu, a byddwn yn monitro'r safle i gofnodi’r enillion disgwyliedig o ran bioamrywiaeth ac yn eu rhannu â chi yn y dyfodol.

Lluniau: Chwith: Gosod tanc dŵr i gadw da byw allan o'r afon. Ar y dde: Tractor yn gosod pibell dŵr i lenwi'r tanc.

2. Gweinidog yn ymweld â Phrosiect Gwy Uchaf - Susie Tudge

Delwedd: Aelodau o dîm Gwy Uchaf yn cyfarfod â Huw Irranca-Davies i weld y gwaith arafu’r llif yng Nghoedwig Tarenig - blocio sianeli draenio gyda deunydd o ffynonellau lleol

Roedd yn braf croesawu’r Dirprwy Brif Weinidog â chyfrifoldeb dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, Huw Irranca-Davies, i Goedwig Tarenig ar afon Gwy Uchaf yr wythnos ddiwethaf. Buom yn egluro mwy am y prosiect, a chafodd gyfle i weld y gwaith sy’n cael ei wneud i arafu’r llif yn y goedwig.

Mae’r dull a ddefnyddir yng Nghoedwig Tarenig yn enghraifft wych o waith y gellir ei wneud ar ystâd Llywodraeth Cymru i gyfrannu at adfer prosesau afonydd naturiol a chynyddu’r gallu i wrthsefyll newid yn yr hinsawdd yn y dyfodol. Byddwn yn defnyddio hwn fel safle arddangos enghreifftiol ar gyfer rheolwyr coedwigoedd eraill.

Dywedodd y Dirprwy Brif Weinidog “Rydym yn benderfynol o barhau i wella ein hafonydd ledled Cymru, gan gynnwys afon Gwy, ac mae'n wych gweld y cynnydd sy'n cael ei wneud. Bydd y gwaith hwn yn nalgylch afon Gwy uchaf o fudd i’r afon gyfan, gan ei gwneud yn fwy gwydn i newid yn yr hinsawdd a thywydd eithafol a hefyd amddiffyn bywyd gwyllt gwerthfawr.”

3. Arafu'r Llif ar Afon Bidno; gwaith cost isel gyda manteision eang - Nick Young

Llun: Deunydd pren wedi ei osod yn yr afon i arafu'r llif.

O dan oruchwyliaeth staff Prosiect Adfer Gwy Uchaf, torrodd contractwyr goed conwydd oedd wedi hunan-hadu o ochr yr afon a gosod deunydd a oedd wedi'i dorri yn y dŵr, gyda'r bwriad o gynyddu faint o bren marw mawr oedd yn y cwrs dŵr. Mae diffyg pren marw yn llawer o’n nentydd a’n hafonydd, er ei fod yn elfen hanfodol ohonynt. Mae'n bwysig oherwydd ei fod yn newid ac yn arafu llif dŵr ac mae'n darparu mwy o amrywiaeth o nodweddion a chynefinoedd ar gyfer bywyd gwyllt. Mae'r pren hefyd yn darparu bwyd i bryfed dyfrol, ac yn y pen draw amffibiaid, pysgod, ac anifeiliaid fel dyfrgwn.

Hefyd, cafodd coed helyg ar y glannau eu torri'n rhannol a'u plygu drosodd i gyffwrdd â'r ddaear fel pe baem am greu clawdd. Lle mae canghennau’r coed helyg yn cyffwrdd â'r ddaear, yn yr afon ac ar y tir gwlyb gerllaw, byddant yn datblygu gwreiddiau'n gyflym ac yn ffurfio coed mwy trwchus. O fewn yr afon ac ar y glannau, mae'r dryslwyni hyn yn ffurfio cysgod sy'n helpu i gadw dyfroedd yr afon yn oer ac eto'n darparu cynefin. Ar dir isel ger yr afon, bydd yr ardaloedd hyn o brysgwydd helyg hefyd yn arafu llif dros y tir ac yn hidlo dŵr wrth iddo lifo i'r afon.

Mae safle Bidno o fewn coedwig gonwydd gynhyrchiol, ac mae'n hygyrch iawn. Rydyn ni’n hyderus, wrth i’r safle ddatblygu, y byddwn yn gallu gwahodd rhanddeiliaid i weld sut y gall y gwaith hwn, sy’n isel o ran cost, wneud lles i’r afon ei hun, a hefyd i’r dirwedd ehangach o’i chwmpas. Rydyn ni bellach wedi dechrau prosiect tebyg yng Nghoedwig Tarenig ar Afon Gwy Uchaf a gobeithiwn y gellir defnyddio'r technegau i ddarparu'r un buddion i ansawdd dŵr ac iechyd afonydd ar safleoedd eraill ar draws dalgylch Gwy a thu hwnt.

Llun: Torri coeden i ychwanegu at gynllun Arafwch y Llif Bidno

Hefyd, cafodd coed helyg ar y glannau eu torri'n rhannol a'u plygu drosodd i gyffwrdd â'r ddaear fel pe baem am greu clawdd. Lle mae canghennau’r coed helyg yn cyffwrdd â'r ddaear, yn yr afon ac ar y tir gwlyb gerllaw, byddant yn datblygu gwreiddiau'n gyflym ac yn ffurfio coed mwy trwchus. O fewn yr afon ac ar y glannau, mae'r dryslwyni hyn yn ffurfio cysgod sy'n helpu i gadw dyfroedd yr afon yn oer ac eto'n darparu cynefin. Ar dir isel ger yr afon, bydd yr ardaloedd hyn o brysgwydd helyg hefyd yn arafu llif dros y tir ac yn hidlo dŵr wrth iddo lifo i'r afon.

Mae safle Bidno o fewn coedwig gonwydd gynhyrchiol, ac mae'n hygyrch iawn. Rydyn ni’n hyderus, wrth i’r safle ddatblygu, y byddwn yn gallu gwahodd rhanddeiliaid i weld sut y gall y gwaith hwn, sy’n isel o ran cost, wneud lles i’r afon ei hun, a hefyd i’r dirwedd ehangach o’i chwmpas. Rydyn ni bellach wedi dechrau prosiect tebyg yng Nghoedwig Tarenig ar Afon Gwy Uchaf a gobeithiwn y gellir defnyddio'r technegau i ddarparu'r un buddion i ansawdd dŵr ac iechyd afonydd ar safleoedd eraill ar draws dalgylch Gwy a thu hwnt.

Rydym yn awyddus i ddefnyddio'r prosiectau hyn fel 'safleoedd arddangos' i ddangos i eraill y manteision y math yma o waith, a sut gellir rheoli unrhyw risgiau. Byddwn yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf yn ein cylchlythyrau dilynol, a hefyd gallwch ddilyn #Bidno a #Tarenig.

4. INNS: Allan o’r golwg, byth yn angof - Nickie Moore

Mae gwaith y prosiect hwn ar rywogaethau estron goresgynnol yn canolbwyntio ar y tri phlanhigyn mwyaf goresgynnol yn nalgylch afon Gwy – jac y neidiwr (Impatiens glandulifera), clymog Japan (Fallopia japonica) a phidyn-y-gog Americanaidd (Lysichiton americanus). Mae’r rhain yn ymledu ac yn cael effeithiau cynyddol ar fywyd gwyllt a gwytnwch afonydd, ac ar ein heconomi a’n ffordd o fyw.

Dros y gaeaf, bu’r planhigion hyn o’r golwg ac yn segur, naill ai ar ffurf miloedd o hadau yn y pridd, mewn llaid neu mewn cloddiau graean, fel jac y neidiwr; ar ffurf gwreiddiau dwfn mewn cloddiau, fel y clymog; neu ar ffurf hadau a gwreiddiau, fel pidyn-y-gog Americanaidd.

Heblaw am weddillion sych coesynnau jac y neidiwr neu glymog y llynedd, sy’n ddau i dri metr o daldra, dim ond drwy absenoldeb unrhyw lystyfiant brodorol a’r darnau o lannau afon moel y mae’r rhywogaethau estron goresgynnol hyn yn amlwg – mae’r planhigion unflwydd mawr hyn yn llythrennol yn cysgodi’r holl blanhigion eraill ac yn atal eu tyfiant, gan sicrhau eu siawns eu hunain o egino neu ymddangos yn llwyddiannus y gwanwyn canlynol.

Lluniau: Gwellt jac y neidiwr sych yn y gaeaf (RPS Group Plc) | Cansenni clymog Japan sych yn y gaeaf (Ysgrifenyddiaeth Rhywogaethau Estron Prydain Fawr)

Gall glawiad uchel a llifogydd erydu'r glannau moel hyn yn hawdd. Mae hyn yn newyddion drwg i fywyd afon wrth i gynefinoedd gael eu gorchuddio gan waddod, ond mae hyn mewn gwirionedd o fudd i’n tri gwasgarwr toreithiog – mae llifddyfroedd yn cludo eu hadau neu ddarnau o blanhigion i lawr yr afon, lle maent yn setlo ac yn gwreiddio mewn dyfroedd cefn ac ar orlifdiroedd newydd.

Fodd bynnag, mae llawer o le i optimistiaeth o hyd. Os byddwn yn gweithio gyda’n gilydd, gallwn helpu i atal eu lledaeniad ac adfer ecosystemau ein hafonydd, a gorau po gyntaf y byddwn yn gweithredu, yr isaf fydd y costau amgylcheddol, economaidd a chymdeithasol.

Beth i edrych allan amdano

Wrth i’r tywydd gynhesu, dyma beth fyddwn ni’n dechrau ei weld o amgylch coridorau afonydd a gorlifdiroedd:

Lluniau: Llu o eginblanhigion jac y neidiwr ym mis Ebrill (Ysgrifenyddiaeth Rhywogaethau Estron Prydain Fawr) | Eginblanhigion jac y neidiwr ym mis Ebrill (dail tua 2 cm o hyd)

Lluniau: Egin clymog Japan yn dod i'r amlwg (Ysgrifenyddiaeth Rhywogaethau Estron Prydain Fawr) | Blodau pidyn-y-gog Americanaidd yn dod i’r amlwg (Dick Shaw)

Pedwar cam gweithredu ar gyfer y gwanwyn hwn

1. Gadewch i ni ddechrau cofnodi – y gwanwyn hwn bydd y tîm allan yn cofnodi’r rhywogaethau hyn o amgylch dalgylchoedd wedi’u targedu, gan nodi’n enwedig derfyn y planhigion hyn i fyny’r afon, a chynllunio camau rheoli ar gyfer y flwyddyn i ddod. Ond mae angen eich help arnom i gael y darlun cyflawn – mae afon Gwy uchaf yn ardal enfawr!

Mae taflenni adnabod wedi'u cynnwys isod a dolen i wefan INNS Mapper, lle gallwch ychwanegu cofnodion newydd. Neu gallwch osod ap INNS Mapper ar eich ffôn symudol i gofnodi’r hyn a welwch pan fyddwch chi allan.

Taflen adnabod – Impatiens glandulifera (jac y neidiwr)

Taflen adnabod – Lysichiton americanus (pidyn-y-gog Americanaidd)

Taflen adnabod – Fallopia japonica (clymog Japan)

Gwefan INNS Mapper: https://innsmapper.org

Gyda chaniatâd perchnogion tir:

2. Torri pennau byw blodau pidyn-y-gog Americanaidd – bydd torri pennau byw’r blodau melyn cyn gynted ag y byddant yn ymddangos yn atal mwy fyth o hadau rhag cronni yn y pridd – mae'r hadau'n hyfyw am hyd at wyth mlynedd! Os caiff eu torri cyn i'r hadau aeddfedu, gellir gadael y blodau ar y safle.

3. Chwynnu ardaloedd o eginblanhigion jac y neidiwr – mae chwynnu’n dadwreiddio'r eginblanhigion, sydd wedyn yn marw. Mae’n well gwneud hyn ar ddiwrnod sych. Bydd angen ailwneud hyn, ond mae'n haws mynd i'r afael ag eginblanhigion na phlanhigion llawndwf sy’n ddwy fetr o daldra. Mae'n bwysig brwsio popeth sydd gennych cyn gadael y safle gan fod hadau'n gallu cael eu cludo ar offer ac mewn gwadnau esgidiau.

4. Helpu ni i ddod o hyd i safleoedd addas ar gyfer treialon cawod goch gyda jac y neidiwr – mae ffyngau cawod goch yn fesur rheoli biolegol sy'n benodol i jac y neidiwr ac sy'n ei wanhau, gan ganiatáu i blanhigion brodorol ymsefydlu. Gan weithio gyda CABI, rydym yn chwilio am nifer o safleoedd prawf sy'n bodloni meini prawf allweddol. Os ydych chi'n berchennog tir yn ardal afon Gwy uchaf lle mae jac y neidiwr yn tyfu a bod gennych ddiddordeb mewn cynnal treialon, cysylltwch â ni i weld a yw eich safle yn bodloni'r meini prawf.

Dyddiad i'ch dyddiadur

Eleni, cynhelir Wythnos Rhywogaethau Goresgynnol rhwng 12 Mai a 18 Mai 2025. I gael mwy o wybodaeth, ewch i Wythnos Rhywogaethau Goresgynnol » NNSS. Rydym yn cynllunio un neu ddau o weithgareddau lleol, gan ychwanegu at restr hir o ddigwyddiadau a fydd yn cael eu cynnal ledled y DU, felly gwyliwch y gofod hwn!

5. Rhyddhau’r data diweddaraf ar gyfer Ardaloedd Cadwraeth Arbennig a’r Gyfarwyddeb Fframwaith Dŵr - Susie Tudge

Cyhoeddodd CNC y ffigurau diweddaraf ar iechyd cyrff dŵr Cymru y mis hwn.Mae'r arolygon Ardal Cadwraeth Arbennig (ACA) a'r Gyfarwyddeb Fframwaith Dŵr (WFD) hyn yn cael eu hailadrodd bob 4 blynedd ac yn dangos tueddiadau hirdymor o ran iechyd ein cyrff dŵr. Mae data ar lefelau ffosfforws mewn afonydd Ardaloedd Cadwraeth Arbennig Cymru (ACA) yn dangos gwelliannau bychain, ac mae dosbarthiadau ansawdd dŵr interim ar gyfer afonydd Cymru’n parhau’n gyson.

Bydd Prosiect Adfer Dalgylch Gwy Uchaf yn adolygu ac yn defnyddio'r dystiolaeth ddiweddaraf hon i helpu i gyfeirio ffocws ein gwaith.

I gael rhagor o wybodaeth gan CNC am ddosbarthiadau’r ACA a’r Gyfarwyddeb Fframwaith Dŵr, ewch i:  Cyfoeth Naturiol Cymru / Mae data ansawdd dŵr newydd yn taflu goleuni ar iechyd dyfroedd Cymru

Gellir gweld y data mewn mwy o fanylder yma: Arsylwi Dyfroedd Cymru

Llun: Yn edrych dros y Gwy uchaf uwchben Llangurig

6. Arolygon Drôn Arloesol - Brendan Adair

Awyrlun: Rhannau uchaf Cwm Bidno, lle mae'r prosiect yn ymgymryd â gwaith arafu’r llif.

Er mwyn dechrau monitro ein gwaith Arafu’r Llif ar afon Bidno ac yng Ngharenig, rydym wedi cwblhau arolygon drôn o’r radd flaenaf i gasglu data ar y safle cyn dechrau’r gwaith. Byddwn yn defnyddio’r arolygon cychwynnol hyn fel sylfaen ac yn cynnal arolygon drôn  yn union yr un fath i fesur sut mae’r safle’n newid dros amser o ganlyniad i’n gwaith. Felly, mae'n bwysig sicrhau y gellir ailadrodd teithiau drôn fel y gallwn ganfod newid tirwedd yn gywir, ac rydym yn defnyddio modiwl RTK sy’n caniatáu i'r drôn geogyfeirio ei hun yn gywir yn yr echelinau llorweddol a fertigol.

Mae ein drôn yn cipio delweddau optegol cydraniad uchel a delweddau amlsbectrol, sef delweddau sy'n cael eu cipio ar draws sbectrwm golau eang, gan ganiatau ar gyfer gwaith dadansoddi a chymharu manwl. Trwy uno’r delweddau at ei gilydd, gallwn greu golygfa trem aderyn cydraniad uchel – o’r enw orthomosäig geogyfeiriedig. Gellir dehongli orthomosaigau geogyfeiriedig trwy gymharu gweledol yn ogystal â thrwy ddadansoddiad manwl. Enghraifft o dechneg dadansoddi orthomosäig geogyfeiriedig yw ei ddelweddu mewn 3D trwy greu cwmwl pwyntiau. Mae cymylau pwyntiau yn dechneg newydd i fesur newidiadau bach yn y sianel a'r dirwedd. Mae dadansoddiad sianel trawstoriadol o'r cwmwl pwyntiau, ynghyd â graddliwio’r dirwedd yn y delweddiad, yn arf pwerus ar gyfer mesur a chyfathrebu effaith adeileddau Arafu’r Llif ar y sianel.

Delwedd: Enghraifft o orthomosäig geogyfeiriedig cydraniad uchel o goedwig Tarenig a grëwyd trwy uno llawer o ddelweddau llonydd at ei gilydd

Delwedd: Enghraifft o ddadansoddiad graddliwio’r dirwedd o ran o safle Bidno. Mae graddliwio’r dirwedd yn arf da ar gyfer cynrychioli cyfuchliniau’r dirwedd a lle mae’r sianel wedi’i lleoli yn ei gorlifdir.

Mae setiau data amlsbectrol yn ein galluogi i archwilio sbectrwm golau ehangach. Offeryn dadansoddol yw hwn y gellir ei ddefnyddio ar gyfer ystod eang o swyddogaethau, o fesur iechyd llystyfiant i ganfod caledwch tir. Mae dadansoddiad amlsbectrol yn ddefnyddiol i ni oherwydd gallwn hidlo am y donfedd golau benodol y mae gennym ddiddordeb ynddi. Yn y prosiectau hyn, byddwn yn canolbwyntio ar donfeddi uwchfioled (UV). Mae adlewyrchiad uwchfioled yn ddangosydd dibynadwy o ddŵr, sy'n ein galluogi i fesur faint o ddŵr a gedwir ar y tir ar ôl ymyriad. Mae hyn yn ddefnyddiol ar gyfer mesur effaith gwaith Arafu’r Llif sydd wedi'u cynllunio i ddal mwy o ddŵr ar y tir ar ôl glaw.

Delwedd: Cymhariaeth ochr yn ochr o'r un darn o afon o safbwynt optegol ac amlsbectrol.  Mae'r dŵr yn yr afon yn adlewyrchu cyfran uchel o olau uwchfioled, y gellir ei ddewis a'i fesur yn ystod dadansoddiad.

Cadwch mewn cysylltiad

Ydych chi'n hoffi'r fersiwn hon o'n cylchlythyr? Os hoffech gael eich ychwanegu at ein rhestr bostio electronig ar gyfer diweddariadau yn y dyfodol, rhowch wybod i ni drwy e-bostio’r cyfeiriad isod.

Os byddai'n well gennych gael copi papur o'r cylchlythyr gallwch hefyd gysylltu â ni.

E-bost: AdferGwyUchaf@cyfoethnaturiol.cymru

Gwefan: Prosiect Adfer Dalgylch Gwy Uchaf

Cyfryngau Cymdeithasol: Facebook,  Instagram, X